Татар теленең тирән тамырлары турында
миңа бик күп язарга туры килде. Этруск теленең төрки булуы, итальян теленең төрки телдән чыгуы турында «Тюркские корни этрусского и итальянского
языков» дигән
китабым чыкты. Бу мәкаләдә бары тик бер сүз – САН турында гына тирәнрәк кереп
карыйк. Башта «сан» сүзенең татар телендә кулланышына тукталып китик. Сан,
санау, санарга, санатырга, аз санлы, күп санлы шикелле сүзләрдә исәп-хисап,
санау турында сүз бара. Сансыз, санлашмау, санлашу кебек сүзләрдән кешенең
нинди характерлы икәнен аңлыйбыз. Ә САН
үзе шушы мәгънәләре өстенә кешенең нинди санда (дәрәҗәдә) икәнен аңлата:
бу кеше югары санда исәпләнсә, теге кеше- түбән санда. Бу сүз рус теленә шушы
мәгънәдә кереп киткән. Хөкүмәт хезмәтендә булучылар төрле сандагыларга
бүленгәннәр: I сан, II сан, һ.б.;
высокий сан, саном ниже һ.б. Менә «сановник»- «чиновник» сүзенең килеп чыгуын
үзегез күреп торасыз.
Итальян телендә сан, санау (счет)- conto-санда (с=с,g
–этрускларда) һәм calcolo- салсалы ( счет төймәләрен ничек салуны күз алдына
китерегез). «С» хәрефен «К» дип укый
башлагач «кальколо» була, шуннан «калькулятор» дигән сүзнең дә төрки тамырлары
күренеп тора. Банкта ачылган исәп-хисап счеты (текущий счет) –conto corrente- санда
җөрренте! Җөрренте сүзенең «текущий» белән бер үк икәнлеге күренеп тора. «С» хәрефен
тагын «К» дип укыйсыз да – менә сезгә «корренте» - корреспондентский счет. Берәр
кеше сезгә бу сүзне төрки телдән чыккан дисә, сез, билгеле, бармак белән чигә
тирәсендә әйләндереп күрсәтәчәксез, ләкин мин сезгә ашыкмаска киңәш итәр идем.
Тагын берничә сүзнең килеп чыгышын карагач, бәлки кире уйларсыз. Менә стенада
эленеп торган счетчик- contatore- саната тора! Ә үзегезнең бик санасыгыз килсә,
санарга (считать)- contare- санат ары яки санатыры. Бу сүзне бүген бөтен халык
рәхәтләнеп куллана, КОНТОРА була ул! Менә ул бер хәрефне алыштыруның
хикмәтләре! Исем- chiama-исеме «кьяма» дип укыла, ачкыч- chiave- ача-яба- «кьявэ»
дип укыйбыз –итальянча була.
Аңда исәпләү-санау (считать в уме)-
calcolare a mente- салсала ары ә мәндә. Шулай булгач татарча мәнсез дигән сүзне
аңсыз дип аңласак дөрес буладыр. Ә бик акыллы кеше – percona sensata- бер саны
чын заты!
Кеше белән исәнләшү, санашу- prendere in
considerazione- керендерә (этрускларда p=q) иң санаш итәрсең. Кешенең билгеле
санда булуы (известность) –considerato- саны җитәр итәр аты (исеме). Саный китсәң бу сүздән итальян
телендә бик күп сүзләр ясалган:
Консерватор- conservatore – сан җөрүе тора;
Консул- console – санашулы;
Консультант- consulente-
санашулы инде;
Концерн- consorzio – сан зур җыя; һ.б.
Компьютер татарча САНАК була. Ә бик
акыллы булмаган кешене «сантый» диләр һәм « арт саныңны укытам!»- дип
куркыталар. Иң-иң югары санда булганы ИНСАН- кеше. Сан өстесе- sanctus (лат)-
чын әүлия (святой) була. Чирдән терелтү- sanatio (лат)- саннат ие, санга
китерү, sanatorius (лат)- саннатыр өесе- безнеңчә санаторий була. Сүз уңаеннан
шуны да әйтеп китим, өйләр турында сүз чыккач: мавзолей «Мавзол өе» дигән сүздән
чыккан. Мавзол дигән илбашы үзенә үлгәч ятарга өй төзегән, аны хәзер дә Төркиягә барган кеше күрә ала. Хәзер кайбер
банкларны санга китерүне санация дип атыйлар. Санны әзрәк тыярга уйласаң санкция
килеп чыга- sanctio(лат)- санысы тыя.
Бу теманы бик озак дәвам итәргә булыр
иде, укучыларга болай да аңлашылгандыр, башка телләрдәге сүзләр төрки сүзләрдән
ясала. Латин телендә меңгә якын сүз САН дип башлана, кайсыберләрен карап китик.
Җомырылык, түшәм (свод)-concameratio
-сан җомырат ие;
кәкере-concavus -сансы ауыш;
буш-concavus -сансы буш;
ераклашу -consedo - сан чите;
буйсыну, ризалашу-concedo -санаш
итә;
балага узу-conceptus (p=q) ;
ярышу, ирешү, диспут-concertatio
-санашыр татые;
әкренлек, тыелу - concessatio-
санысы әзесе тыя;
җыелу-concilium -сан җыелуым;
сөйләшелгән (санаштырылган) - concinenter-
санашын иңдер;
өзекле-concisus -сансы өзүсе;
ризалык-concordia -санашыр дия;
бәрелешү-concursatio -сан җөрсә
тыя;
тәмләткеч-condimentum -сан
тәмендәм;
тәм бирү, тозлау, әзерләү, тәмле
ис бирү-condio -сан тоя;
эләктергеч, каптырма, пряжка- confibula-сан
ябыла(f=u этрускларда);
ясау-conficio -сан ясые;
уйлап табылган , уйда-confictura
- сан уйсы тора;
күрше-confinis -сан янысы;
конфисковать-confisco -саны язса
( сансыз калу, акылдан язса-акылсыз калу);
күрсәтү, тану, күңелдәгене сөйләү
(исповедь)- confiteor-сан уй тояр;
ара өзелү, таралу-conscissio
-сансы өзеш ие;
арттан баручы, эз тотучы- consectator-сансы
эздә тор;
тикшерү (следствие) -consecutio
-сансы эз үт ие;
консенсус- consensus-санашын сүз;
аң белән эшләү, уйлап эшләү- considerantia-
сан җитәр аң дия;
сөйләшүне бетерү, тыну-consilesco
-сан сөйлә әзесе;
консилиум -consilium-сан җыелуым;
җоклату - consopio-сан җокы ие;
туган -consors -сансы ырусы;
саклау урыны (сторожевой пост) - conspicillum-сансы
кизүлим;
сөйләшенгән килен (обрученная)- consponsa-
сансы күнсә;
көчкә тартып-сузып, тартулы -contorte
-сан тарта.
Азакта японнарның исемнәре дә САН дип
бетүен искә төшерик тә, мәкаләне
түгәрәклик. Эчтәлеген санлаган инсаннарга югары сандагы тормыш, санлый
алмаганнарга саннарын күтәрүләрен теләп калабыз. A presto (ә күрештә-итальянча)-
күрешкәнчегә кадәр!
Нәсим Сәхапов.
Чаллы, 2016
